Obecność raków luizjańskich w Lesie Dębińskim w Poznaniu jest wynikiem ich uwolnienia (porzucenia) przez nieodpowiedzialnego opiekuna, który utrzymywał je w roli zwierząt ozdobnych w akwariów. 

Rak luizjański Procambarus clarkii pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie naturalnie występuje w różnorodnych zbiornikach i ciekach wodnych, w tym obszarach bagiennych. Jest gatunkiem cenionym w akwarystyce na całym świecie, co zawdzięcza licznym odmianom barwnym. Jeszcze kilka lat temu był to także najbardziej popularny gatunek raka ozdobnego w Polsce. Do odmian barwnych stwierdzonych na krajowym rynku zoologicznym zalicza się: białą, pomarańczową, czerwoną oraz niebiesko-białą. 

Niestety, z uwagi na powszechne dokonywanie zakupu zwierząt ozdobnych bez przygotowania merytorycznego opiekuna oraz niezważanie na ich potrzeby, dochodzi do ich uwolnień do środowiska. Porzucenia te, usprawiedliwiane przez nieodpowiedzialnych opiekunów nazywaniem „wypuszczaniem na wolność” lub „darowaniem drugiego życia” wynikają najczęściej ze znudzenia się zwierzęciem, jego nadmiernym rozmnożeniem się lub okaleczaniem innych zwierząt, które nigdy nie powinny być utrzymywane razem w akwarium. 

O akwariowym pochodzeniu raka luizjańskiego w Lesie Dębińskim w Poznaniu świadczy występowanie raków należących do rozmaitych odmian barwnych znanych z rynku zoologicznego, a także ich mieszańców. Odmiany te nie występują naturalnie, są efektem selekcji sztucznej tych zwierząt ozdobnych.

Rak luizjański jest inwazyjnym gatunkiem obcym w Polsce, ponieważ:

• nie jest gatunkiem rodzimym, czyli naturalnie występującym w środowisku przyrodniczym w Polsce;
• jego występowanie w krajowych wodach jest wynikiem ingerencji człowieka, a konkretnie uwolnień (porzuceń) dokonanych przez nieodpowiedzialnych opiekunów;
• jego obecność nie jest neutralna dla zajmowanych stanowisk, stwarza on zagrożenie dla rodzimej przyrody (m.in. płazów, ryb i bezkręgowców wodnych) oraz powiązanych usług ekosystemowych, w szczególności akwakultury.

Inwazyjne gatunki obce (IGO) to gatunki lub niższe taksony, które zostały wprowadzone przez człowieka poza swoim naturalnym zasięgiem, gdzie stwarzają zagrożenie dla lokalnej różnorodności biologicznej i powiązanych usług ekosystemowych. Są uważane za drugi najważniejszy czynnik, przez który człowiek zagraża światowej bioróżnorodności, zaraz po bezpośrednim niszczeniu siedlisk (np. betonoza, nieprzemyślana regulacja rzek). Tylko po 1500 roku za pośrednictwem inwazyjnych gatunków obcych człowiek przyczynił się do wymarcia około 60% spośród wymarłych gatunków. 

Rak luizjański nie występuje naturalnie w środowisku przyrodniczym w Polsce. Został do niego wprowadzony przez nieodpowiedzialnych opiekunów, którzy zdecydowali się porzucić swoje zwierzęta ozdobne utrzymywane dotąd w akwariach. Dlatego rak luizjański jest w Polsce gatunkiem obcym, tzn. jego obecność w polskich wodach jest całkowicie efektem ingerencji człowieka. Niestety, rak luizjański próbując odnaleźć się w obcym sobie świecie lub po prostu w nim przeżyć, stwarza zagrożenie dla rodzimej przyrody i zajmowanych przez nie ekosystemów. Dlatego też jest on inwazyjnym gatunkiem obcym. 

Więcej o problematyce gatunków obcych, w tym o obowiązujących definicjach i zakresie ich stosowania, przeczytasz w artykule Gatunek obcy nie taki obcy. 

Obecność raka luizjańskiego wpływa niekorzystnie na populacje płazów, ryb i bezkręgowców wodnych, prowadząc do zamierania całych ekosystemów wodnych, a także uniemożliwia reintrodukcję rodzimego raka szlachetnego, który jest jedynym rakiem rodzimym dla Wielkopolski. Nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia człowieka. 

Rak luizjański stwarza zagrożenie przede wszystkim dla płazów, które jest w stanie całkowicie wyeliminować na danym stanowisku w ciągu zaledwie kilku lat. Dzieje się tak z uwagi na fakt, że raki chętnie żywią się płazami, a ponadto, mogą być wektorami śmiertelnej dla płazów choroby wywoływanej przez grzyba Batrachochytrium dendrobatidis (bd). Wraz z zanikiem płazów następuje zamieranie całego ekosystemu. W dużym uproszczeniu, należy przez to rozumieć stopniowe zarastanie, zamulanie i zubożanie stawu stanowiącego użytek ekologiczny. Należy spodziewać się też częstszych zakwitów wód i śnięć ryb. 

Warto również podkreślić, że obecność raka luizjańskiego wyklucza możliwość reintrodukcji rodzimego raka szlachetnego, który nie jest w stanie konkurować z inwazyjnymi rakami. Te ostatnie, z uwagi na swoją biologię, wielokrotnie szybsze tempo rozmnażania się, stanowią konkurencję niemożliwą do pokonania dla rodzimego gatunku. Ponadto inwazyjne gatunki obce raków mogą przenosić one śmiertelną dla raka szlachetnego chorobę zwaną dżumą raczą wywoływaną przez lęgniowca Aphanomyces astaci. 

W przeciwieństwie do rodzimego raka szlachetnego, rak luizjański jest gatunkiem lądowo-wodnym i bez problemu może tworzyć stabilne populacje także na lądzie. W przypadku pogorszenia się jakości wody w stawa Lasu Dębińskiego, lub nadmiernego namnożenia się populacji, rak luizjański będzie kolonizował nowe obszary. Jego przedostanie się do Warty może być katastrofalne w skutkach dla całego regionu. 

Dla zdrowia człowieka rak luizjański nie stanowi bezpośredniego zagrożenia. Raki nie atakują człowieka jeśli nie są do tego sprowokowane. 

Więcej o rakach rodzimych i inwazyjnych obcych przeczytasz w artykule Gdzie raki zimują a nie powinny. 

Odłów raków luizjańskich wynika z działalności polegającej na ochronie przyrody, a mianowicie minimalizowaniu zagrożenia jakie stworzył człowiek wprowadzając do środowiska inwazyjny gatunek obcy. 

Z uwagi na zagrożenie spowodowane występowaniem raka luizjańskiego w wodach krajowych i europejskich, podjęto decyzję o zaklasyfikowaniu tego gatunku jako inwazyjny gatunek obcy stwarzający zagrożenie dla Unii, czyli taki, wobec którego podejmowane są skoordynowane działania na szczeblu unijnym, a celem tych działań jest ograniczenie dalszego rozprzestrzeniania się tego gatunku w środowisku przyrodniczym. Osiągane jest to głównie poprzez działania zaradcze polegające na kontroli, izolacji i eliminacji, które realizowane są głównie poprzez odłowy raków. 

Podjęcie odpowiedzialnych i niezwłocznych działań daje szanse na odniesienie sukcesu, w szczególności, że gatunek ten jest na wczesnym stopniu inwazji w Polsce. Działania te realizowane są na podstawie przepisów ustawy o gatunkach obcych, a także rozporządzenia nr 1143/2014. 

Więcej o przepisach prawnych dotyczących gatunków obcych, w tym o obowiązujących definicjach i zakresie ich stosowania, przeczytasz w artykule Gatunek obcy nie taki obcy, w części Gatunki obce w przepisach prawnych. 

Raki będą odławiane głównie poprzez aktywny odłów ręką oraz przy pomocy podbieraka każdorazowo przez co najmniej dwuosobowy zespół.  

Odłów raków będzie realizowany głównie poprzez aktywny odłów ręką oraz przy pomocy podbieraka. Jest to najbardziej skuteczna i najbardziej przyjazna środowisku metoda odłowu raków. Wynika to m.in. z tego, że jest to metoda selektywna – odławiane są konkretnie upatrzone raki. 

Jako wsparcie planowane jest również wykorzystanie drugiej metody polegającej na odłowie raków w specjalistyczne pułapki, które stosowane będą jedynie przy sprzyjających warunkach. Ma to znaczenie z uwagi na fakt, że jest to metoda nieselektywna, a jej stosowanie może niekorzystnie wpływać na dobrostan odławianych zwierząt w trakcie upałów lub pogorszenia jakości wody. Stosowanie pułapek ponadto jest objęte nadzorem herpetologicznym i konsultowane z lokalnymi wędkarzami celem ograniczenia konfliktów z przyrodą i użytkownikami wód. 

Wszelkie prace są realizowane zgodnie z Kompendium zwalczania inwazyjnych gatunków obcych raków wydanym przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska. 

Odłowy są realizowane przez doświadczony zespół kierowany przez Rafała Maciaszka (Łowca Obcych). Wszystkie osoby wchodzące w skład zespołu prowadzącego odłowy zostały przeszkolone i posiadają doświadczenie w realizacji działań zaradczych wobec inwazyjnych gatunków obcych raków. Zespół składa się wyłącznie z przyrodników i przedstawicieli świata nauki. 

Kompetencje kierownika zespołu prowadzącego odłowu można zweryfikować na stronie O mnie. Wybrane informacje dotyczące doświadczenie kierownika zaprezentowano poniżej:

• Pracownik naukowo-dydaktyczny Katedry Genetyki i Ochrony Zwierząt w Instytucie Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie. W swojej pracy zajmuje się głównie tematyką inwazyjnych gatunków obcych. Współautor publikacji naukowych dotyczących inwazyjnych gatunków obcych raków, w tym raka luizjańskiego;
• Ukończone studia inżynierskie i magisterskie na kierunku Hodowla i Ochrona Zwierząt Towarzyszących i Dzikich (specjalizacja zwierzęta dzikie) na Wydziale Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie, obecnie uczestnik studiów doktoranckich na kierunku „Hodowla zwierząt” w Instytucie Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie;
• Posiadane ważne zezwolenie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska nr DZP-WG.672.78.2022.EP na czynności zakazane w stosunku do inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii oraz inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, na potrzeby ich przetrzymywania i wykorzystania w celu przeprowadzenia działań zaradczych i komercyjnego wykorzystania w ramach działań zaradczych oraz na czynności, w tym m.in. przetrzymywanie, przemieszczanie i transport, wykorzystywanie, wymiana, w celu prowadzenia badań naukowych. Zezwolenie obejmuje 50 gatunków zwierząt i roślin należących do IGO, w tym m.in.: raka luizjańskiego, raka pręgowatego i żółwia ozdobnego;
• Posiadane doświadczenie w prowadzeniu działań zaradczych wobec inwazyjnych gatunków obcych raków. Takie działania prowadzone były m.in. w ramach projektów polegających na opracowaniu metod zwalczania dla minimum 10 inwazyjnych gatunków obcych wraz z przeprowadzeniem działań pilotażowych w terenie w 2021 roku. Jednym z efektów tych działań są wydane przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska kompendia zwalczania inwazyjnych gatunków obcych. 
• Ekspert odpowiadający za realizację prac monitoringowych dotyczących rodzimego raka szlachetnego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska.

Z uwagi na występowanie na terenie Lasu Dębińskiego gatunków chronionych, w szczególności płazów, realizacja działań objęta jest nadzorem przyrodniczym prowadzonym przez zespół koordynowany przez Dr inż. Mikołaja Kaczmarskiego z Katedry Zoologii Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. 

Odłowione raki zostaną przekazane jako pokarm dla zwierząt żywiących się skorupiakami wodnymi znajdujących się pod opieką ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt lub azyli dla zwierząt (np. bocianów, wydr). 

Jest to autorskie rozwiązanie promowane w ramach inicjatywy Łowca Obcych. Polega ono na zestawieniu dwóch problemów w ochronie przyrody tak by stanowiły dla siebie wzajemne rozwiązania. Inwazyjne gatunki obce raków są wykorzystywane tu w roli pokarmu dla żywiących się skorupiakami wodnymi zwierząt znajdujących się pod opieką ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt lub azyli dla zwierząt (np. bocianów, wydr, żółwi wodnolądowych). 

Wykorzystanie raków w ten sposób pomaga w realizacji celów ochrony przyrody. Na przykład, wspierane ośrodki rehabilitacji zwierząt i azyle dla zwierząt mogą przeznaczyć część budżetu planowanego na zakup pokarmu np. na dodatkowe wyjazdy do zwierząt lub też na poprawę ich warunków bytowania. Korzyść dla samych karmionych zwierząt polega przede wszystkim na dostępie do naturalnego pokarmu bogatego w pigment astaksantynę, najsilniejszy na świecie przeciwutleniacz. Ma ona właściwości antystresowe, a także pomaga w regeneracji zwierząt, co ma szczególne znaczenie w przypadku zwierząt, które uległy wypadkom. 

Zachęcamy do zwracania uwagi na raki występujące w polskich wodach, nie tylko w Lesie Dębińskim w Poznaniu. W przypadku obserwacji  raków lub też znalezienia elementów ich pancerza, prosimy o wykonanie fotografii oraz przesłanie ich na adres rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl, zapisując przy tym datę i dokładną lokalizację obserwacji. Identyfikacji można spróbować dokonać samodzielnie korzystając z klucza do oznaczania raków, który jest dostępny w artykule Gdzie raki zimują a nie powinny. Dzięki Państwa pomocy jesteśmy w stanie szybciej reagować w przypadku pojawienia się nowych populacji inwazyjnych gatunków obcych raków, a w przypadku rodzimego raka szlachetnego – obejmować nowe populacje monitoringiem i ochroną. 

Liczba osób zajmujących się naukowo tematyką raków jest w Polsce niewystarczająca do tego by móc sprawnie monitorować każdą rzekę czy jezioro. Dlatego też kluczowa dla ochrony przyrody jest pomoc społeczeństwa. Zachęcamy do dokumentowania raków zaobserwowanych podczas wypoczynku nad wodami, choćby na wakacjach. Zapewniamy nieodpłatną pomoc w oznaczaniu raków na podstawie przesłanych fotografii. Każdy może pomóc chronić rodzimą przyrodę! 

UWAGA! Dokonując obserwacji nie chwytajmy zwierząt, w szczególności jeśli nie jesteśmy pewni co do ich gatunku. Przypominamy, że chwytanie gatunków chronionych, do których należą rodzimy rak szlachetny oraz rak błotny podlega zakazom. Z kolei w przypadku odłowu inwazyjnego gatunku obcego raka tj. raka pręgowatego, raka sygnałowego, raka luizjańskiego lub raka marmurkowego, nie wolno go uwalniać do środowiska, a zarazem przetrzymywać (w tym w prywatnym akwarium), co oznacza, że wiąże się to z koniecznością humanitarnego uśmiercenia odłowionego raka, a nie powinny tego robić osoby niedoświadczone. Wystarczającą pomocą będzie wykonanie fotografii zaobserwowanych raków w taki sposób, by jak najwięcej ich cech było widocznych. 

Informacje na temat prowadzonych działań można uzyskać bezpośrednio u kierownika zespołu prowadzącego odłowy, a także w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Poznaniu. 

Wykonawca działań zaradczych: Rafał Maciaszek, rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl, tel. 798 763 792
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu: sekretariat.poznan@poznan.rdos.gov.pl, tel. 61 639 64 00

W ramach realizowanych działań przewidzieliśmy ponadto organizację spotkań i warsztatów edukacyjnych, a także przygotowaliśmy materiały edukacyjne dostępne w dalszej części materiału.