inwazyjny gatunek obcy
Pseudorasbora parva
czebaczek amurski
fot. Paweł Wróblewski
GATUNKI OBCE RYB W POLSKICH WODACH
Rafał Maciaszek / Łowca Obcych
Nie wszystkie ryby występujące w polskich wodach są ich rodzimymi mieszkańcami. Przynajmniej co trzeci gatunek jest dla tych wód obcym, czyli przeniesionym poza obszar swojego naturalnego zasięgu w wyniku przypadkowej (wprowadzenia niezamierzone), bądź też celowej (wprowadzenia zamierzone) działalności człowieka. Do obcego im świata trafiają najczęściej w wyniku uwolnień do środowiska przyrodniczego (w tym porzuceń ryb ozdobnych), ucieczek z hodowli, zawleczenia z materiałem zarybieniowym, jak również rozprzestrzeniania przez nowy korytarz inwazyjny czy rozprzestrzeniania po wcześniejszym wprowadzeniu na innym obszarze.
Warto zauważyć, że obowiązuje zakaz wprowadzania do środowiska oraz przemieszczania w środowisku gatunków obcych (Art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych) mający ograniczyć znaczenie głównie wprowadzeń zamierzonych. Oczywiście od tego przepisu jest kilka wyjątków. Zakazu nie stosuje się m.in. do działań z wykorzystaniem organizmów wodnych, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym oraz w art. 97 ust. 1 i art. 99 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2014 r. o rybołówstwie morskim – no chyba, że są to jednocześnie przedstawiciele dalej opisanych inwazyjnych gatunków obcych (IGO) stwarzających zagrożenie dla Unii (wykaz unijny) lub IGO stwarzających zagrożenie dla Polski (wykaz krajowy), wtedy nie, ale wśród ryb akurat nie ma takich przypadków. Informacje o wyjątkach znajdziemy w treści rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju wsi z dnia 16 listopada 2012 r. w sprawie wykazu gatunków ryb uznanych za nierodzime i wykazu gatunków ryb uznanych za rodzime oraz warunków wprowadzania gatunków ryb uznanych za nierodzime, dla których nie jest wymagane zezwolenie na wprowadzenie. Do tych wyjątków wśród gatunków obcych należy głowacica Hucho hucho występująca w rzekach Dunajcu, Rabie, Sanie, Skawie i Sole oraz w ich dopływach, a także karp Cyprinus carpio w jeziorach i zbiornikach zaporowych (pod warunkiem zastosowania odpowiedniej dawki zarybieniowej oraz osobnych wymagań określonych w §5 rozporządzenia). W każdym innym przypadku wymagane są specjalne zezwolenia na odstępstwa od prawnych ograniczeń.
Do ewentualnych pozostałych wyjątków można zaliczyć także gatunki uwzględnione w wykazie gatunków ryb uznanych za nierodzime z załącznika nr 1 rozporządzenia, który został zaprezentowany poniżej – wprowadzanie w tym przypadku jest jednak możliwe w celu prowadzenia chowu lub hodowli w akwakulturze, stawach, a nie w wodach otwartych. Niestety, nazwa wykazu widniejąca w rozporządzeniu jest bardzo często mylnie interpretowana co powoduje przekonanie, że takimi gatunkami jak amur można zarybiać każde wody bez ograniczeń.
Wykaz gatunków ryb uznanych za nierodzime, dla których nie jest wymagane zezwolenie na wprowadzenie polegające na wykorzystaniu gatunków tych ryb w celu prowadzenia ich chowu lub hodowli (czyli są to gatunki, które bez żadnych specjalnych zezwoleń można utrzymywać w obiektach akwakultury – stawach)
jesiotrowate Acipenseridae
- bieługa Huso huso
- jesiotr syberyjski Acipenser baeri
- jesiotr rosyjski Acipenser gueldenstaeti
- siewruga Acipenser stellatus
- sterlet Acipenser ruthenus
- szyp Acipenser nudiventris
- mieszańce powyższych gatunków
karpiowate Cyprinidae
- amur biały Ctenopharyngodon idella
- karaś złocisty Carassius auratus
- karp Cyprinus carpio
- tołpyga biała Hypophthanalmichthys molitrix
- tołpyga pstra Aristichthys nobilis
długowąsowate Clariidae
- sum afrykański Clarias gariepinus
łososiowate Salmonidae
- golec Salvelinus alpinus
- palia jeziorowa Salvelinus namaycush
- peluga Coregonus peled
- pstrąg źródlany Salvelinus fontinalis
- pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss
bassowate Centrarchidae
- bass wielkogębowy Micropterus salmoides
sumikowate Ictaluridae
- sum kanałowy Ictalurus punctatus
W przypadku odłowienia któregoś z gatunków z powyższego wykazu w wodach otwartych, tak jak wszelkich innych gatunków obcych, w tym gatunków ozdobnych (jak porzucone zwierzęta akwariowe), nie wolno ich uwalniać z powrotem. Dotyczy to również hodowlanych, ozdobnych odmian gatunków rodzimych m.in. złotego jazia, złotej orfy (Leuciscus idus) czy złotego lina (Tinca tinca). Uwaga! Należy uwzględnić, że w obu wymienionych przypadkach osobniki mające cechy odmian hodowlanych mogą występować sporadycznie w populacjach naturalnych, nie należy ich uznawać wówczas za odmiany hodowlane. Szczególną uwagę należy zwrócić tu na akcje „ratowania karpia wigilijnego”, które również w tym przypadku nie są zgodne z prawem.
Swoją drogą uwagę przyciąga fakt, że w powyższym wykazie widnieje wyłącznie karaś złocisty (Carassius auratus), czyli karaś chiński lub też złota rybka, a brak jest karasia srebrzystego (Carassius gibelio), zwanego japońcem. Wynika to z tego, że oba te gatunki traktowano łącznie tj. jako osobne podgatunki – odpowiednio Carassius auratus auratus i Carassius auratus gibelio. Do dziś często można je znaleźć tak właśnie opisane. To też dobra okazja by podkreślić, że pomimo złocistego ubarwienia rodzimy karaś nazywa się karasiem pospolitym (Carassius carassius), podczas gdy nazwa karaś złocisty jest nazwą gatunkową obcego, udomowionego karasia i tym samym nie należy stosować ich zamiennie. Oczywiście karasia pospolitego nie ma w wykazie, gdyż jest gatunkiem rodzimym.
Inwazyjny gatunek obcy oznacza gatunek obcy, którego wprowadzenie lub rozprzestrzenianie się zagraża – jak stwierdzono – bioróżnorodności i powiązanym usługom ekosystemowym lub oddziałuje na nie w niepożądany sposób.
gdzie:
Gatunek obcy oznacza każdego żywego osobnika gatunku, podgatunku lub niższego taksonu zwierząt, roślin, grzybów lub drobnoustrojów wprowadzonego przez człowieka poza jego naturalny zasięg; pojęcie to obejmuje wszelkie części, gamety, nasiona, jaja lub diaspory tych gatunków, jak również hybrydy, odmiany lub rasy zdolne do przeżycia i rozmnażania;
Wprowadzenie oznacza przemieszczenie gatunku poza jego naturalny zasięg na skutek interwencji człowieka;
Na podstawie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych.
Niektóre gatunki obce mają (jak stwierdzono, czyli najczęściej wykazano w badaniach naukowych) znaczący negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze, co czyni je inwazyjnymi gatunkami obcymi (IGO). Omówione wyżej przepisy dotyczące gatunków obcych obowiązują także w przypadku IGO, tzn. w przypadku ich odłowienia nie wolno ich uwalniać z powrotem do wód ani przemieszczać między nimi. Dodatkowe przepisy obowiązują dla inwazyjnych gatunków obcych ryb, które uznano za stwarzające zagrożenie dla Polski lub Unii (przy okazji zaznaczę, że wykazy te nie obejmują wszystkich inwazyjnych gatunków obcych, a wyłącznie te, dla których zdecydowano podejmować skoordynowane działania na szczeblu krajowym lub unijnym polegające na ich izolacji, kontroli i eliminacji). Obowiązują dla nich następujące zakazy: przywozu na terytorium Polski / UE lub wywozu z terytorium Polski / UE, transportu, przetrzymywania, chowu lub hodowli (w tym w akwarium, jak i w oczku wodnym czy prywatnym stawie), wprowadzania do obrotu, wykorzystywania oraz wymiany. Dotyczy to następujących gatunków:
Wykaz IGO ryb stwarzających zagrożenie dla Unii
- bass słoneczny Lepomis gibbosus*
- czebaczek amurski Pseudorasbora parva*
- gambuzja kropkowana Gambusia holbrooki**, ***
- gambuzja pospolita Gambusia affinis**, ***
- moron biały Morone americana***
- sumik czarny Ameiurus melas*, ***
- sumik koralowy Plotosus lineatus**
- trawianka Perccottus glenii*
- Channa argus***
Wykaz IGO ryb stwarzających zagrożenie dla Polski
babka bycza Neogobius melanostomus*,******babka łysa Babka (Neogobius) gymnotrachelus*,******babka marmurkowa Proterorhinus marmoratus*, ****,******babka szczupła Neogobius fluviatilis*,******pirapitinga Piaractus brachypomus*, *****,******- sumik karłowaty Ameiurus nebulosus
* gatunki stwierdzone w wodach krajowych
** gatunki niestwierdzone w wodach krajowych, ale dostępne na krajowym rynku zoologicznym
*** możliwa sprzedaż w przypadku IGO przetrzymywanych komercyjnie:
a) do 02.08.2023 możliwa jest sprzedaż osobom do celów niekomercyjnych, posiadającym zezwolenia na ich przetrzymywanie i przetrzymywanie;
b) do 02.08.2024 możliwa jest sprzedaż posiadającym stosowne zezwolenia podmiotom prowadzącym badania naukowe, prowadzącym ochronę ex situ, wykorzystującym IGO do celów medycznych;
**** dotyczy także: babki rurkonosej Proterorhinus semilunaris (wcześniej opisywana również jako babka marmurkowa Proterorhinus marmoratus)
***** nieinwazyjny gatunek obcy
****** gatunek usunięty z wykazu IGO stwarzających zagrożenie dla Polski z dniem 19 grudnia 2022 roku.
Przepisy dotyczące zarządzania IGO w Polsce i Unii Europejskiej:
- Ustawie z dnia 11 sierpnia 2021 r. o gatunkach obcych
- Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie działań zapobiegawczych i zaradczych w odniesieniu do wprowadzania i rozprzestrzeniania inwazyjnych gatunków obcych.
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów
Obowiązujące wykazy IGO:
Uwaga! Choć w treści Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 listopada 2001 r. w sprawie połowu ryb oraz warunków chowu, hodowli i połowu innych organizmów żyjących w wodzie w paragrafie 8 wymienione są wyłącznie takie gatunki jak: czebaczek amurski, sumik karłowaty, trawianka, rak pręgowaty, rak sygnałowy, należy pamiętać, że zakazowi uwalniania podlegają wszystkie inwazyjne gatunki obce. Niestety, w wielu Regulaminach Amatorskiego Połowu Ryb, dla których podstawą jest powyższe rozporządzenie, brakuje tej informacji, a czasem pojawiają się błędne np. podające babkę szczupłą jako rodzimą, a nawet podlegającą ochronie gatunkowej. Dlatego zachęcam do traktowania tych regulaminów, przynajmniej na razie, z pewnym dystansem.
Dla gatunków uwzględnionych w wykazach IGO, a jednocześnie występujących w wodach krajowych zostaną przygotowane klucze, które będą dostępne poniżej. Życzę przyjemnego korzystania!
Prosty klucz do oznaczania inwazyjnych gatunków obcych babek w Polsce, na podstawie cech charakterystycznych dla konkretnego gatunku, tj. niewystępujące u pozostałych:
– babka bycza Neogobius melanostomus – pojedyncza czarna plama w tylnej części pierwszej płetwy grzbietowej;
– babka łysa Babka (Neogobius) gymnotrachelus – brak łusek na głowie w linii zaraz za oczami;
– babka szczupła Neogobius fluviatilis – pierwszy promień drugiej płetwy grzbietowej około dwukrotnie większy niż jej przedostatni;
– babka rurkonosa Proterorhinus semilunaris – wyraźnie zaznaczone rurki z nosa;
Powyższy klucz ma zastosowanie w wodach słodkich z dala od Morza Bałtyckiego, w którym występują nieuwzględnione w nim rodzime gatunki babek.
Poniżej przedstawione są miniaturki plakatów edukacyjnych, po których kliknięciu pojawi się ich wersja zapisana w formacie .pdf. Plakaty można pobrać. Materiały można wykorzystywać w celach niekomercyjnych, edukacyjnych w formie niezmienionej, wydrukowanej (rekomendowany format A3). W przypadku stron internetowych, w tym artykułów i filmów konieczne jest uzyskanie osobnego zezwolenia autora na ich wykorzystanie. Bardzo mile widziane są fotografie sposobu zaprezentowania plakatów np. w sali lekcyjnej lub w ramach realizowanych warsztatów. Wybrane fotografie chciałbym wykorzystać jako przykładowe działania edukacyjne, które mogą posłużyć do zachęcenia innych do podobnych realizacji.
W trakcie przygotowania.