Obecność raków pręgowatych w parku Arkadia w Warszawie jest wynikiem nielegalnego zaraczenia dokonanego przez nieodpowiedzialną osobę.

Rak pręgowaty Faxonius limosus nie jest gatunkiem naturalnie występującym w środowisku Polski. To gatunek pochodzący z Ameryki Północnej. Do wód krajowych został wprowadzony w roku 1890, a konkretniej do stawów hodowlanych, z których wkrótce uciekł do wód otwartych. Obecnie jest to najbardziej rozprzestrzeniony gatunek raka w Polsce zajmując ponad 70% wód śródlądowych. 

Gatunek tego raka rozprzestrzenia się obecnie głównie samodzielnie z miejsc wprowadzenia, jednak do wód bardziej izolowanych jest z reguły wprowadzany celowo „w dobrej wierze” wynikającej z niewiedzy osób chcących „przywrócić raki do polskich wód”. Z uwagi na fakt, że rak pręgowaty jest najpospolitszym gatunkiem raka w Polsce, to właśnie ten gatunek bywa nielegalnie przenoszony między wodami. Warto tu zaznaczyć, że przenoszenie jakichkolwiek raków między wodami jest nielegalne, a uwalnianie do środowiska inwazyjnego raka pręgowatego – karalne (jest to przestępstwo). 

Rak pręgowaty jest inwazyjnym gatunkiem obcym w Polsce, ponieważ:

• nie jest gatunkiem rodzimym, czyli naturalnie występującym w środowisku przyrodniczym w Polsce;
• jego występowanie w krajowych wodach jest wynikiem ingerencji człowieka, a konkretnie uwolnień (porzuceń) dokonanych przez nieodpowiedzialnych opiekunów;
• jego obecność nie jest neutralna dla zajmowanych stanowisk, stwarza on zagrożenie dla rodzimej przyrody (m.in. płazów, ryb i bezkręgowców wodnych) oraz powiązanych usług ekosystemowych, w szczególności akwakultury.

Inwazyjne gatunki obce (IGO) to gatunki lub niższe taksony, które zostały wprowadzone przez człowieka poza swoim naturalnym zasięgiem, gdzie stwarzają zagrożenie dla lokalnej różnorodności biologicznej i powiązanych usług ekosystemowych. Są uważane za drugi najważniejszy czynnik, przez który człowiek zagraża światowej bioróżnorodności, zaraz po bezpośrednim niszczeniu siedlisk (np. betonoza, nieprzemyślana regulacja rzek). Tylko po 1500 roku za pośrednictwem inwazyjnych gatunków obcych człowiek przyczynił się do wymarcia około 60% spośród wymarłych gatunków. 

Rak pręgowaty nie występuje naturalnie w środowisku przyrodniczym w Polsce. Jest gatunkiem obcym, tzn. jego obecność w polskich wodach jest całkowicie efektem ingerencji człowieka. Niestety, rak pręgowaty próbując odnaleźć się w obcym sobie świecie lub po prostu w nim przeżyć, stwarza zagrożenie dla rodzimej przyrody i zajmowanych przez nie ekosystemów. Dlatego też jest on inwazyjnym gatunkiem obcym. 

Więcej o problematyce gatunków obcych, w tym o obowiązujących definicjach i zakresie ich stosowania, przeczytasz w artykule Gatunek obcy nie taki obcy. 

Obecność raka pręgowatego wpływa niekorzystnie na populacje płazów, ryb i bezkręgowców wodnych, prowadząc do powolnego zamierania całych ekosystemów wodnych, a także uniemożliwia reintrodukcję rodzimego raka szlachetnego, który jest jedynym rakiem rodzimym dla Mazowsza. Nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia człowieka. 

Rak pręgowaty oddziałuje na inne organizmy nie tylko przez drapieżnictwo na nich, lecz także może być wektorem śmiertelnych chorób dla płazów (Bd) oraz rodzimych raków (dżuma racza), na które sam jest dość odporny. Choroby te mogą być przenoszone w inne miejsca za pośrednictwem innych zwierząt korzystających z danego akwenów – np. ptaków, przez co oddziaływanie populacji raka pręgowatego w stawach parku Arkadia nie ogranicza się tylko do terenów parku. 

Dla zdrowia człowieka rak luizjański nie stanowi bezpośredniego zagrożenia. Raki nie atakują człowieka jeśli nie są do tego sprowokowane. 

Więcej o rakach rodzimych i inwazyjnych obcych przeczytasz w artykule Gdzie raki zimują a nie powinny. 

Odłów raków marmurkowych wynika z działalności polegającej na ochronie przyrody, a mianowicie minimalizowaniu zagrożenia jakie stworzył człowiek wprowadzając do środowiska inwazyjny gatunek obcy. 

Z uwagi na zagrożenie spowodowane występowaniem raka marmurkowego w wodach krajowych i europejskich, podjęto decyzję o zaklasyfikowaniu tego gatunku jako inwazyjny gatunek obcy stwarzający zagrożenie dla Unii, czyli taki, wobec którego podejmowane są skoordynowane działania na szczeblu unijnym, a celem tych działań jest ograniczenie dalszego rozprzestrzeniania się tego gatunku w środowisku przyrodniczym. Osiągane jest to głównie poprzez działania zaradcze polegające na kontroli, izolacji i eliminacji, które realizowane są głównie poprzez odłowy raków. 

Działania te realizowane są na podstawie przepisów ustawy o gatunkach obcych, a także rozporządzenia nr 1143/2014. 

Więcej o przepisach prawnych dotyczących gatunków obcych, w tym o obowiązujących definicjach i zakresie ich stosowania, przeczytasz w artykule Gatunek obcy nie taki obcy, w części Gatunki obce w przepisach prawnych.

Raki będą odławiane głównie poprzez aktywny odłów ręką oraz przy pomocy podbieraka każdorazowo przez co najmniej dwuosobowy zespół.  

Odłów raków będzie realizowany głównie poprzez aktywny odłów ręką oraz przy pomocy podbieraka. Jest to najbardziej skuteczna i najbardziej przyjazna środowisku metoda odłowu raków. Wynika to m.in. z tego, że jest to metoda selektywna – odławiane są konkretnie upatrzone raki. 

Jako wsparcie planowane jest również wykorzystanie drugiej metody polegającej na odłowie raków w specjalistyczne pułapki, które stosowane będą jedynie przy sprzyjających warunkach. Ma to znaczenie z uwagi na fakt, że jest to metoda nieselektywna, a jej stosowanie może niekorzystnie wpływać na dobrostan odławianych zwierząt w trakcie upałów lub pogorszenia jakości wody. Stosowanie pułapek ponadto jest objęte nadzorem herpetologicznym i konsultowane z lokalnymi wędkarzami celem ograniczenia konfliktów z przyrodą i użytkownikami wód. 

Wszelkie prace są realizowane zgodnie z Kompendium zwalczania inwazyjnych gatunków obcych raków wydanym przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska. 

Odłowy są realizowane przez doświadczony zespół kierowany przez Dr inż. Rafała Maciaszka (Łowca Obcych). Wszystkie osoby wchodzące w skład zespołu prowadzącego odłowy zostały przeszkolone i posiadają doświadczenie w realizacji działań zaradczych wobec inwazyjnych gatunków obcych. Zespół składa się wyłącznie z przyrodników i przedstawicieli świata nauki. 

Kompetencje kierownika zespołu prowadzącego odłowu można zweryfikować na stronie O mnie. Wybrane informacje dotyczące doświadczenie kierownika zaprezentowano poniżej:

• Adiunkt, pracownik naukowo-dydaktyczny Katedry Genetyki i Ochrony Zwierząt w Instytucie Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie. W swojej pracy zajmuje się głównie tematyką inwazyjnych gatunków obcych. Współautor publikacji naukowych dotyczących inwazyjnych gatunków obcych;
• Ukończone studia inżynierskie i magisterskie na kierunku Hodowla i Ochrona Zwierząt Towarzyszących i Dzikich (specjalizacja zwierzęta dzikie) na Wydziale Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie, a także studia doktoranckie na kierunku „Hodowla zwierząt” w Instytucie Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie, 
• Posiadane ważne zezwolenie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska nr DZP-WG.672.78.2022.EP na czynności zakazane w stosunku do inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii oraz inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, na potrzeby ich przetrzymywania i wykorzystania w celu przeprowadzenia działań zaradczych i komercyjnego wykorzystania w ramach działań zaradczych oraz na czynności, w tym m.in. przetrzymywanie, przemieszczanie i transport, wykorzystywanie, wymiana, w celu prowadzenia badań naukowych. Zezwolenie obejmuje 50 gatunków zwierząt i roślin należących do IGO, w tym m.in.: czebaczka amurskiego, raka luizjańskiego, raka marmurkowego, raka pręgowatego i żółwia ozdobnego;
• Posiadane ważne zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie nr WPN-I.6401.664.2024.MDW na czynności podlegające zakazom w stosunku do gatunków objętych ochroną. Zezwolenie to jest uzyskiwane na potrzeby wykorzystywania pułapek, które nie są metodą selektywną i mogą w nie łapać się także gatunki zwierząt chronionych. Zgodnie z warunkami zezwolenia – będą one niezwłocznie uwalniane bez zmiany lokalizacji. 
• Ukończone szkolenie z dobrostanu ryb organizowane przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie; 

Z uwagi na występowanie na terenie parku Arkadia gatunków chronionych, w szczególności płazów, realizacja działań objęta jest nadzorem przyrodniczym prowadzonym przez zespół herpetologów z Instytutu Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie. 
Zespół tworzą osoby specjalizujące się w herpetofaunie i mające doświadczenie w prowadzeniu nadzoru herpetologicznego.

Działania realizowane są w oparciu o ważne zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie nr WPN-I.6401.664.2024.MDW na czynności podlegające zakazom (umyślne chwytanie) w stosunku do gatunków objętych ochroną (m.in. płazy).
Takie zezwolenie jest obowiązkowe w przypadku stosowania nieselektywnych metod odłowu – w pułapki mogą złapać się przecież nie tylko inwazyjne ryby czy raki, lecz także objęte ochroną płazy. W przypadku schwytania, gatunki objęte ochroną gatunkową są niezwłocznie uwalniane. 

Odłowione raki zostaną przekazane jako pokarm dla zwierząt żywiących się skorupiakami wodnymi znajdujących się pod opieką ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt lub azyli dla zwierząt (np. bocianów, wydr). 

Jest to autorskie rozwiązanie promowane w ramach inicjatywy Łowca Obcych. Polega ono na zestawieniu dwóch problemów w ochronie przyrody tak by stanowiły dla siebie wzajemne rozwiązania. Inwazyjne gatunki obce raków są wykorzystywane tu w roli pokarmu dla żywiących się skorupiakami wodnymi zwierząt znajdujących się pod opieką ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt lub azyli dla zwierząt (np. bocianów, wydr, żółwi wodnolądowych). 

Wykorzystanie raków w ten sposób pomaga w realizacji celów ochrony przyrody. Na przykład, wspierane ośrodki rehabilitacji zwierząt i azyle dla zwierząt mogą przeznaczyć część budżetu planowanego na zakup pokarmu np. na dodatkowe wyjazdy do zwierząt lub też na poprawę ich warunków bytowania. Korzyść dla samych karmionych zwierząt polega przede wszystkim na dostępie do naturalnego pokarmu bogatego w pigment astaksantynę, najsilniejszy na świecie przeciwutleniacz. Ma ona właściwości antystresowe, a także pomaga w regeneracji zwierząt, co ma szczególne znaczenie w przypadku zwierząt, które uległy wypadkom. 

Zachęcamy do zwracania uwagi na raki występujące w polskich wodach, nie tylko na terenie Warszawy. W przypadku obserwacji  raków lub też znalezienia elementów ich pancerza, prosimy o wykonanie fotografii oraz przesłanie ich na adres rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl, zapisując przy tym datę i dokładną lokalizację obserwacji. Identyfikacji można spróbować dokonać samodzielnie korzystając z klucza do oznaczania raków, który jest dostępny w artykule Gdzie raki zimują a nie powinny. Dzięki Państwa pomocy jesteśmy w stanie szybciej reagować w przypadku pojawienia się nowych populacji inwazyjnych gatunków obcych raków, a w przypadku rodzimego raka szlachetnego – obejmować nowe populacje monitoringiem i ochroną. 

Liczba osób zajmujących się naukowo tematyką raków jest w Polsce niewystarczająca do tego by móc sprawnie monitorować każdą rzekę czy jezioro. Dlatego też kluczowa dla ochrony przyrody jest pomoc społeczeństwa. Zachęcamy do dokumentowania raków zaobserwowanych podczas wypoczynku nad wodami, choćby na wakacjach. Zapewniamy nieodpłatną pomoc w oznaczaniu raków na podstawie przesłanych fotografii. Każdy może pomóc chronić rodzimą przyrodę! 

UWAGA! Dokonując obserwacji nie chwytajmy zwierząt, w szczególności jeśli nie jesteśmy pewni co do ich gatunku. Przypominamy, że chwytanie gatunków chronionych, do których należą rodzimy rak szlachetny oraz rak błotny podlega zakazom. Z kolei w przypadku odłowu inwazyjnego gatunku obcego raka tj. raka pręgowatego, raka sygnałowego, raka luizjańskiego lub raka marmurkowego, nie wolno go uwalniać do środowiska, a zarazem przetrzymywać (w tym w prywatnym akwarium), co oznacza, że wiąże się to z koniecznością humanitarnego uśmiercenia odłowionego raka, a nie powinny tego robić osoby niedoświadczone. Wystarczającą pomocą będzie wykonanie fotografii zaobserwowanych raków w taki sposób, by jak najwięcej ich cech było widocznych. 

Informacje na temat prowadzonych działań można uzyskać bezpośrednio u kierownika zespołu prowadzącego odłowy, a także w Zarządzie Zieleni m. st. Warszawy. 

Wykonawca działań zaradczych: Rafał Maciaszek, rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl, tel. 798 763 792
Zarząd Zieleni m. st. Warszawy: kontakt@zzw.waw.pl

W ramach realizowanych działań przewidzieliśmy ponadto organizację spotkań i warsztatów edukacyjnych, a także przygotowaliśmy materiały edukacyjne dostępne w dalszej części materiału.