Obecność czebaczka amurskiego w stawie w Ogrodzie Saskim jest wynikiem nielegalnego zarybienia dokonanego przez nieodpowiedzialną osobę.

Nie jest to gatunek, który został celowo wprowadzony w Polsce. Do środowiska trafił jako „pasażer na gapę” w materiale zarybieniowym innych ryb karpiowatych przeznaczonych do utrzymania w stawach hodowlanych. Wciąż bywa tak rozprzestrzeniany – przez niedbalstwo, ograniczoną kontrolę tego jakie rzeczywiście ryby wprowadza się do stawu i czy na pewno wszystkie osobniki to te planowane. Bywa też, również nielegalnie, wykorzystywany jako żywa przynęta w wędkarstwie. 

Najbardziej prawdopodobną przyczyną nielegalnego zarybienia stawu w Ogrodzie Saskim jest jednak powód jak najbardziej błahy i wynika z chęci zarybienia dla samego zarybienia. Nie brakuje osób, które po prostu stwierdzają, że ryby muszą być w każdym stawie, niezależnie od tego czy warunki dla tych zwierząt byłyby dla nich odpowiednie i nie zważając na prawne restrykcje oraz fakt, że naturalnie nie we wszystkich zbiornikach wodnych występują ryby. Celowe zarybienia tego typu są jednym z głównych zagrożeń dla rodzimych płazów w naszym kraju i nawet jeśli bywają realizowane w dobrej, choć wynikającej z niewiedzy, wierze, to nie jest to pomoc jakiej przyroda oczekuje. Istnieje również szansa na przeniesienie czebaczka amurskiego za pośrednictwem ptactwa wodnego – jednak z uwagi na fakt, że w stawie tym występują okazjonalnie także inne gatunki ryb, w tym ryby ozdobne, nielegalne zarybienie pozostaje najbardziej prawdopodobne. 

Czebaczek amurski jest inwazyjnym gatunkiem obcym w Polsce, ponieważ:

• nie jest gatunkiem rodzimym, czyli naturalnie występującym w środowisku przyrodniczym w Polsce;
• jego występowanie w krajowych wodach jest wynikiem ingerencji człowieka, a konkretniej wynika z nielegalnych zarybień tym gatunkiem – zarówno celowych, jak i przypadkowych;
• jego obecność nie jest neutralna dla zajmowanych stanowisk, stwarza on zagrożenie dla rodzimej przyrody (m.in. innych ryb karpiowatych) oraz powiązanych usług ekosystemowych, w szczególności akwakultury.

Inwazyjne gatunki obce (IGO) to gatunki lub niższe taksony, które zostały wprowadzone przez człowieka poza swoim naturalnym zasięgiem, gdzie stwarzają zagrożenie dla lokalnej różnorodności biologicznej i powiązanych usług ekosystemowych. Są uważane za drugi najważniejszy czynnik, przez który człowiek zagraża światowej bioróżnorodności, zaraz po bezpośrednim niszczeniu siedlisk (np. betonoza, nieprzemyślana regulacja rzek). Tylko po 1500 roku za pośrednictwem inwazyjnych gatunków obcych człowiek przyczynił się do wymarcia około 60% spośród wymarłych gatunków. 

Czebaczek amurski nie występuje naturalnie w środowisku przyrodniczym w Polsce. Został do niego wprowadzony w wyniku nieodpowiedzialnych działań człowieka. Dlatego czebaczek amurski jest w Polsce gatunkiem obcym, tzn. jego obecność w polskich wodach jest całkowicie efektem ingerencji człowieka. Niestety, czebaczek amurski próbując odnaleźć się w obcym sobie świecie lub po prostu w nim przeżyć, stwarza zagrożenie dla rodzimej przyrody i zajmowanych przez niego ekosystemów. Dlatego też jest on inwazyjnym gatunkiem obcym. 

Więcej o problematyce gatunków obcych, w tym o obowiązujących definicjach i zakresie ich stosowania, przeczytasz w artykule Gatunek obcy nie taki obcy. 

Obecność czebaczka amurskiego wpływa niekorzystnie na populacje ryb, płazów i bezkręgowców wodnych, prowadząc do zamierania całych ekosystemów wodnych. Nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia człowieka. 

Jest gatunkiem bardzo plastycznym, łatwo odnajdującym się w różnorodnych ekosystemach, w tym tych znacznie przekształconych przez człowieka. Niepożądany wpływ gatunku przejawia się poprzez konkurencję polegającą głównie na uszczuplaniu bazy pokarmowej rodzimych gatunków ryb. Oprócz samego zajmowania rodzimych ekosystemów, czebaczek amurski jest wektorem pasożytniczego Angullicoloides crassus, pasożyta pęcherza pławnego, dziesiątkującego stada węgorza europejskiego oraz międzykomórkowego pasożytniczego pierwotniaka, Sphaerothecum destruens, odpowiadającego za nekrozę tkanek miękkich głównie u ryb karpiowatych. Ten ostatni może być przenoszony do sąsiednich akwenów za pośrednictwem ptaków korzystających z różnych wód. 

W stawie w Ogrodzie Saskim czebaczek amurski stanowi zagrożenie na dwa sposoby:

• ZAGROŻENIE DLA PŁAZÓW wynika z drapieżnictwa czebaczka amurskiego na skrzeku i kijankach płazów wykorzystujących zbiorniki wodne w parkach miejskich do rozrodu. Zagrożenie to nie jest specyficzne dla gatunku – jakikolwiek gatunek ryby jest w stawie w Ogrodzie Saskim niepożądany z powyższego powodu, jednak z uwagi na plastyczność czebaczka amurskiego jest on w stanie przeżywać niekorzystne okresy w tym zbiorniku wodnym i stwarzać to zagrożenie w perspektywie długoterminowej podczas gdy inne ryby nie będą w stanie.
  
  
• ZAGROŻENIE DLA RYB wynika z tego, że czebaczek amurski jest wektorem groźnych pasożytów, jak Sphaerothecum destruens, odpowiadającego za nekrozę tkanek miękkich głównie u ryb karpiowatych. Oznacza to zwiększenie podatności na choroby ryb współwystępujących z czebaczkiem amurskim w danym akwenie i stopniowe ich wymieranie. 
  Tutaj warto podkreślić, że istnieje szansa na przenoszenie tego pasożyta do innych wód za pośrednictwem ptaków korzystających z różnych akwenów na terenie Warszawy. Oznacza to, że wpływ obecności czebaczka amurskiego w stawie w Ogrodzie Saskim nie ogranicza się wyłącznie do obszaru samego stawu. 

Dla zdrowia człowieka czebaczek amurski nie stanowi bezpośredniego zagrożenia. Dotyczy to także przenoszonych przez ten gatunek pasożytów. 

Odłów czebaczka amurskiego wynika z działalności polegającej na ochronie przyrody, a mianowicie minimalizowaniu zagrożenia jakie stworzył człowiek wprowadzając do środowiska inwazyjny gatunek obcy. 

Z uwagi na zagrożenie spowodowane występowaniem czebaczka amurskiego w wodach krajowych i europejskich, podjęto decyzję o zaklasyfikowaniu tego gatunku jako inwazyjny gatunek obcy stwarzający zagrożenie dla Unii, czyli taki, wobec którego podejmowane są skoordynowane działania na szczeblu unijnym, a celem tych działań jest ograniczenie dalszego rozprzestrzeniania się tego gatunku w środowisku przyrodniczym. Osiągane jest to głównie poprzez działania zaradcze polegające na kontroli, izolacji i eliminacji, które realizowane są głównie poprzez odłowy ryb. 

Działania te realizowane są na podstawie przepisów ustawy o gatunkach obcych, a także rozporządzenia nr 1143/2014. 

Więcej o przepisach prawnych dotyczących gatunków obcych, w tym o obowiązujących definicjach i zakresie ich stosowania, przeczytasz w artykule Gatunek obcy nie taki obcy, w części Gatunki obce w przepisach prawnych. 

Ryby będą odławiane poprzez metodę kombinowaną będącą efektem połączenia aktywnego odłowu ręką oraz przy pomocy podbieraka, a także przy zastosowaniu specjalistycznych pułapek. Aby uzyskać maksymalną efektywność działań, woda ze stawu będzie stopniowo spuszczana. Prace polegające na odłowie będą prowadzone w zespole czteroosobowym.  

Odłów ryb będzie realizowany głównie poprzez wykorzystanie specjalistycznych pułapek, a także aktywny odłów ręką oraz przy pomocy podbieraka.
Stosowanie pułapek ponadto jest objęte nadzorem herpetologicznym i jest realizowane w oparciu o ważne zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie. 

Odłowy zostaną rozpoczęte przez umieszczenie w zbiorniku wodnym specjalistycznych pułapek. W kolejnych dniach stopniowo będzie obniżany poziom wody, w trakcie którego będzie zwiększał się udział ryb odławianych poprzez aktywny odłów ręką i przy pomocy podbieraka. Celem tych działań jest odłów jak największej ich liczby w najkorzystniejszym okresie, tj. przed całkowitym spuszczeniem wody. 

Po przeprowadzeniu odłowów zbiornik zostanie pozostawiony bez wody na kilka tygodni celem wymrożenia i wyschnięcia osadów na dnie zbiornika, a ich nadmiar usunięty. Po tej operacji staw w Ogrodzie Saskim ponownie wypełni woda w oczekiwaniu na rodzime gatunki płazów, których należy się tu spodziewać już wczesną wiosną. 

Wszelkie prace są realizowane zgodnie z Kompendium zwalczania inwazyjnych gatunków obcych raków wydanym przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska, a także w oparciu o najlepszą wiedzę naukową i doświadczenia w prowadzeniu działań zaradczych wobec IGO.

Odłowy są realizowane przez doświadczony zespół kierowany przez Dr inż. Rafała Maciaszka (Łowca Obcych). Wszystkie osoby wchodzące w skład zespołu prowadzącego odłowy zostały przeszkolone i posiadają doświadczenie w realizacji działań zaradczych wobec inwazyjnych gatunków obcych. Zespół składa się wyłącznie z przyrodników i przedstawicieli świata nauki. 

Kompetencje kierownika zespołu prowadzącego odłowu można zweryfikować na stronie O mnie. Wybrane informacje dotyczące doświadczenie kierownika zaprezentowano poniżej:

• Adiunkt, pracownik naukowo-dydaktyczny Katedry Genetyki i Ochrony Zwierząt w Instytucie Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie. W swojej pracy zajmuje się głównie tematyką inwazyjnych gatunków obcych. Współautor publikacji naukowych dotyczących inwazyjnych gatunków obcych;
• Ukończone studia inżynierskie i magisterskie na kierunku Hodowla i Ochrona Zwierząt Towarzyszących i Dzikich (specjalizacja zwierzęta dzikie) na Wydziale Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie, a także studia doktoranckie na kierunku „Hodowla zwierząt” w Instytucie Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie, 
• Posiadane ważne zezwolenie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska nr DZP-WG.672.78.2022.EP na czynności zakazane w stosunku do inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii oraz inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, na potrzeby ich przetrzymywania i wykorzystania w celu przeprowadzenia działań zaradczych i komercyjnego wykorzystania w ramach działań zaradczych oraz na czynności, w tym m.in. przetrzymywanie, przemieszczanie i transport, wykorzystywanie, wymiana, w celu prowadzenia badań naukowych. Zezwolenie obejmuje 50 gatunków zwierząt i roślin należących do IGO, w tym m.in.: czebaczka amurskiego, raka luizjańskiego, raka marmurkowego, raka pręgowatego i żółwia ozdobnego;
• Posiadane ważne zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie nr WPN-I.6401.664.2024.MDW na czynności podlegające zakazom w stosunku do gatunków objętych ochroną. Zezwolenie to jest uzyskiwane na potrzeby wykorzystywania pułapek, które nie są metodą selektywną i mogą w nie łapać się także gatunki zwierząt chronionych. Zgodnie z warunkami zezwolenia – będą one niezwłocznie uwalniane bez zmiany lokalizacji. 
• Ukończone szkolenie z dobrostanu ryb organizowane przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie; 

Z uwagi na występowanie na terenie Ogrodu Saskiego gatunków chronionych, w szczególności płazów, realizacja działań objęta jest nadzorem przyrodniczym prowadzonym przez zespół herpetologów z Instytutu Nauk o Zwierzętach SGGW w Warszawie. 
Zespół tworzą osoby specjalizujące się w herpetofaunie i mające doświadczenie w prowadzeniu nadzoru herpetologicznego.

Działania realizowane są w oparciu o ważne zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie nr WPN-I.6401.664.2024.MDW na czynności podlegające zakazom (umyślne chwytanie) w stosunku do gatunków objętych ochroną (m.in. płazy).
Takie zezwolenie jest obowiązkowe w przypadku stosowania nieselektywnych metod odłowu – w pułapki mogą złapać się przecież nie tylko inwazyjne ryby czy raki, lecz także objęte ochroną płazy. W przypadku schwytania, gatunki objęte ochroną gatunkową są niezwłocznie uwalniane. 

Odłowione ryby zostaną przekazane jako pokarm dla zwierząt żywiących się rybami, znajdujących się pod opieką ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt lub azyli dla zwierząt (np. bocianów, wydr). 

Jest to autorskie rozwiązanie promowane w ramach inicjatywy Łowca Obcych. Polega ono na zestawieniu dwóch problemów w ochronie przyrody tak by stanowiły dla siebie wzajemne rozwiązania. Inwazyjne gatunki obce ryb są wykorzystywane tu w roli pokarmu dla żywiących się rybami zwierząt znajdujących się pod opieką ogrodów zoologicznych, ośrodków rehabilitacji zwierząt lub azyli dla zwierząt (np. bocianów, wydr, żółwi wodnolądowych). Ryby przekazywane są do takich ośrodków już martwe i zamrożone. 

Wykorzystanie ryb w ten sposób pomaga w realizacji celów ochrony przyrody. Na przykład, wspierane ośrodki rehabilitacji zwierząt i azyle dla zwierząt mogą przeznaczyć część budżetu planowanego na zakup pokarmu np. na dodatkowe wyjazdy do zwierząt lub też na poprawę ich warunków bytowania. 

Eliminacja ryb ze stawu w Ogrodzie Saskim poprawi warunki bytowania płazów, który stanowi ważne miejsce ich rozrodu. Podjęte zostaną działania edukacyjne mające zapobiegać nielegalnym uwolnieniom ryb do tego akwenu. 

Działania realizowane są w oparciu o ważne zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie nr WPN-I.6401.664.2024.MDW na czynności podlegające zakazom (umyślne chwytanie) w stosunku do gatunków objętych ochroną (m.in. płazów).
Takie zezwolenie jest obowiązkowe w przypadku stosowania nieselektywnych metod odłowu – w pułapki mogą złapać się przecież nie tylko inwazyjne ryby czy raki, lecz także objęte ochroną płazy. W przypadku schwytania, gatunki objęte ochroną gatunkową są niezwłocznie uwalniane. 

Informacje na temat prowadzonych działań można uzyskać bezpośrednio u kierownika zespołu prowadzącego odłowy, a także w Zarządzie Zieleni m. st. Warszawy. 

Wykonawca działań zaradczych: Rafał Maciaszek, rafal.maciaszek@lowcaobcych.pl, tel. 798 763 792
Zarząd Zieleni m. st. Warszawy: kontakt@zzw.waw.pl

W ramach realizowanych działań przewidzieliśmy ponadto organizację spotkań i warsztatów edukacyjnych, a także przygotowaliśmy materiały edukacyjne dostępne w dalszej części materiału.